computable

Ai vervangt reeks formulieren De toekomst is aan slimme systemen die generatieve ai (gen-ai) gebruiken om software flexibeler en efficiënter te maken. Over vijf jaar zal deze gen-ai-gedreven code-architectuur, die dynamische samengestelde applicaties mogelijk maakt, wijdverbreid zijn. Marktvorser Gartner stelt dit in een rapport over de twaalf belangrijkste opkomende technologieën die de toekomst van het bedrijfsleven zullen herdefiniëren. Volgens Gartner worden applicaties, waarvan de functionaliteit tijdens de uitvoering (runtime) kan worden aangepast, belangrijk. Dynamisch samengestelde applicaties verwijzen naar softwaretoepassingen die flexibel en modulair zijn ontworpen. Daardoor kunnen ze worden aangepast en uitgebreid op basis van de behoeften van de gebruiker of de context waarin ze worden uitgevoerd.Gartner voorspelt in zijn onderzoek een grote toekomst voor gen-ai-gebaseerde oplossingen die gebruikmaken van vrije tekst: tekst die je kunt invoeren zonder beperkingen of een vaste structuur. In plaats van dat je bijvoorbeeld alleen specifieke velden of keuzemenu’s invult, kun je in zo’n vrije-tekstveld precies opschrijven wat je wilt, zoals in een e-mail, een chatbericht of een beschrijvende notitie.  Gebruikers-scenario’s Eveneens in opkomst zijn prompts op basis van een video of foto. Deze multimedia-inputs bieden meer flexibiliteit en vrijheid om ideeën of informatie uit te drukken. Ze zullen gaandeweg de traditionele, op formulieren gebaseerde manier van werken in bedrijfssoftware vervangen. Nu moeten gebruikers vaak een hele serie formulieren invoeren om tot hun doel te komen. Artificiële intelligentie maakt nieuwe gebruikers-scenario’s mogelijk.Gartner vindt dat cio’s en andere technologie-leiders dit soort dynamische software de komende jaren prioriteit moeten geven. Want deze slimme systemen bieden de kans op korte termijn de concurrentie af te troeven. Bedrijven die hier het eerst mee beginnen, halen het meeste voordeel. En uiteindelijk wordt dit standaard in het bedrijfsleven, voorspelt de marktvorser. Composable Ray Valdes, senior analist bij Gartner, legt uit: ‘Om concurrerend te blijven, moeten traditionele leveranciers van zakelijke software hun applicaties herstructureren om composable gen-ai-oplossingen te leveren die op aanvraag worden aangeroepen via tekstuele en multimodale prompts.’  Daarom voorspelt Gartner dat tegen 2029 meer dan 50 procent van de gebruikersinteracties die zijn gekoppeld aan bedrijfsprocessen van bedrijven, grote taalmodellen gebruiken om de UI-laag in traditionele bedrijfsapplicaties te omzeilen, tegenover minder dan 5 procent nu. Disruptief Gartner heeft in totaal twaalf opkomende technologische disrupties geïdentificeerd die de toekomst van bedrijfssystemen zullen bepalen. Sterk in opkomst is beveiliging tegen desinformatie; tools die bedrijven helpen nepnieuws, deepfakes en misleidende informatie online te herkennen en te bestrijden. Ook verwacht Gartner veel van ‘surface asset management’: technologie om activa, zoals gebouwen en infrastructuur, beter te beheren en in de gaten te houden. Nu is 5 procent van de bedrijven daarmee bezig. Tegen 2030 zal dat minstens de helft zijn.Elke disruptie is op zichzelf belangrijk, maar in combinatie beginnen ze bredere opkomende oplossingen voor nieuwe bedrijfspraktijken te definiëren. Het dozijn disrupties zijn: intelligente simulatie, polyfunctionele robots, op ai gebaseerde applicaties, domein-taalmodellen, aard-intelligentie, hypersynthetische data, digitale ethiek, desinformatie-beveiliging, preventieve cybersecurity, op algoritmen afgestemde silicium alsmede sensorfusie met een laag vermogen en hoge rekenkracht.

Capgemini neemt de Nederlandse dochteronderneming van de Britse Delta Capita Group over. Daarmee kan de it-dienstverlener in Europa gevestigde bank-, verzekerings- en pensioenbedrijven beter ondersteunen bij de naleving van wet- en regelgeving. Delta Capita BV en het onderdeel Delta Capita Academy zijn gevestigd in Amsterdam. Er werken zo’n tweehonderd mensen, met ervaring in het werken binnen complexe wet- en regelgevingskaders voor het financiële wezen. De overname versterkt het Europese aanbod van Capgemini, gericht op de bestrijding van financiële criminaliteit, risicomanagement en compliance (ook wel fcc genoemd: financial crime compliance). Het vormt een aanvulling op de bestaande capaciteiten van het Franse bedrijf in Roemenië, Polen, India en het Verenigd Koninkrijk. In september 2023 nam Capgemini ook al de fcc-tak van de Amerikaanse riskmanagement-expert Exiger over.

BLOG – De publieke sector staat – zeker sinds het aantreden van president Trump – voor een cruciale uitdaging. Digitalisering biedt kansen voor efficiënte dienstverlening, maar brengt ook risico’s met zich mee, zoals cyberaanvallen en afhankelijkheid van buitenlandse technologiebedrijven, vooral van Amerikaanse Big Tech. In dit speelveld is digitale soevereiniteit doorslaggevend: de controle over eigen digitale infrastructuur en data is essentieel voor een veilige en toekomstbestendige overheid. Operationele technologieën die kritieke infrastructuren aansturen – zoals verkeerssystemen, drinkwatervoorzieningen en energiebeheer – worden steeds vaker digitaal gekoppeld. Dit vergroot de kans op cyberaanvallen, waarbij ransomware en andere dreigingen overheidsinstanties plat kunnen leggen. Incidenten bij gemeenten en ziekenhuizen tonen de kwetsbaarheid van publieke systemen aan. Overheidsinstanties verzamelen en verwerken grote hoeveelheden data. Artificiële intelligentie (ai) kan helpen bij het verbeteren van dienstverlening en het voorspellen van maatschappelijke trends. Maar deze technologie brengt risico’s met zich mee, vooral als de onderliggende infrastructuur in handen is van buitenlandse partijen. De Europese Unie benadrukt met initiatieven zoals een ai-verordening (EU AI Act) en de NIS2-richtlijn het belang van een veilige digitale infrastructuur. Nederlandse overheden moeten daarom investeren in soevereine, lokaal beheerde ai-oplossingen en cloudservices om controle over data en algoritmen te behouden. Urgentie Op 20 maart heeft de Tweede Kamer zich uitgesproken voor de oprichting van een Rijkscloud, een nationale overheidscloud die de afhankelijkheid van Amerikaanse Big Tech moet verminderen. Deze stap onderstreept de urgentie om digitale autonomie te versterken. De Amerikaanse Cloud Act verplicht technologiebedrijven namelijk om data te delen met de Amerikaanse overheid als daarom wordt gevraagd, wat risico’s met zich meebrengt voor de veiligheid van gevoelige overheidsinformatie. Een Nederlandse Rijkscloud kan ervoor zorgen dat cruciale data onder nationale wetgeving blijven vallen en beter beschermd worden. Digitale soevereiniteit vraagt om een gecoördineerde strategie waarbij overheidsinstanties samenwerken met betrouwbare nationale technologiepartners. De publieke sector kan hier op inspelen door in te zetten op veilige cloudoplossingen en infrastructuur die voldoen aan de strengste beveiligingsnormen. Dit maakt dat cruciale overheidsdata binnen nationale grenzen blijft en niet onderhevig is aan buitenlandse wetgeving. Noodzaak Daarnaast stijgt de noodzaak voor samenwerking binnen de publieke sector. In plaats van gefragmenteerde initiatieven moeten overheidsinstanties kennis en middelen bundelen om een robuuste, soevereine digitale infrastructuur op te bouwen. Alleen met een gezamenlijke aanpak kan de publieke sector bestand zijn tegen de dreigingen van deze tijd en tegelijkertijd de controle behouden over haar eigen digitale toekomst. De komende jaren zijn bepalend. Door te investeren in digitale autonomie, het opleiden van eigen specialisten en het kiezen voor betrouwbare technologiepartners kan de overheid haar digitale weerbaarheid versterken. Dit is geen luxe, maar een noodzakelijke stap om de veiligheid en stabiliteit van de Nederlandse publieke sector te waarborgen. Hans Buurman is evp KPN system integrator

Interview | Emmanuel Raptopoulos (chief revenue officer SAP) Wendbaarheid, artificiële intelligentie (ai) en digitale soevereiniteit. Het zijn thema’s die nadrukkelijk op de bestuursagenda staan. Tijdens een bezoek aan Nederland spreekt Emmanuel Raptopoulos, chief revenue officer APAC, EMEA & MEE bij SAP, met Computable over de rol van ai in het bedrijfsleven, de betekenis van wendbaarheid in onzekere tijden en de in Europa luider klinkende roep om digitale soevereiniteit. ‘De vraag is niet óf bedrijven stappen zetten, maar hoe snel en doordacht ze dat kunnen doen.’ Onzekerheid staat centraal in de huidige economische en geopolitieke situatie, zeker binnen Europa, aldus Raptopoulos. Volgens hem beseffen veel organisaties dat verandering nodig is, maar de onrustige omstandigheden maken het lastig om knopen door te hakken. Dat vertraagt besluitvorming. In die context ziet SAP een rol voor zichzelf weggelegd als technologiepartner. Met de intentie om bedrijven te helpen bij het optimaliseren van hun processen en meer grip te krijgen op wat komen gaat. Ai-toepassingen zijn hierbij cruciaal. De nadruk is volgens Raptopoulos verschoven: waar het eerder om resilience ging, draait het nu om agility. Hij licht toe: ‘Bedrijven moeten sneller kunnen inspelen op disrupties in toeleveringsketens of geopolitieke ontwikkelingen. Snelheid in besluitvorming is hierbij cruciaal.’ Hij noemt als voorbeeld een klant uit de Duitse auto-industrie die zijn planningscyclus dankzij het gebruik van ai wist terug te brengen van vier dagen naar vijftien minuten. ‘Zulke aanpassingen maken het mogelijk om productie- en leveringsstrategieën razendsnel bij te sturen.’ Sterk uiteen De manier waarop bedrijven ai inzetten, loopt sterk uiteen. Sommige organisaties werken met traditionele voorspellende algoritmes, andere experimenteren met generatieve ai (gen-ai). In vrijwel alle gevallen is het doel hetzelfde: processen efficiënter maken en handmatig werk verminderen. Emmanuel Raptopoulos. Volgens Raptopoulos bereikt het onderwerp inmiddels het bestuursniveau. ‘Vrijwel elke organisatie die we spreken, heeft tegenwoordig een ai-gerelateerde vraag’, zegt hij. De meeste belangstelling gaat uit naar toepassingen voor taakautomatisering. SAP ziet dat ruim 34.000 klanten actief gebruikmaken van zulke oplossingen. Een voorbeeld is het automatisch afhandelen van terugkerende klantvragen. Zo kan SAP’s digitale assistent Joule e-mails analyseren, bijbehorende documenten ophalen en proactief een voorstel doen voor de oplossing – allemaal binnen dezelfde interface. Om dat soort toepassingen toegankelijker te maken, wil SAP in 2025 beschikken over vierhonderd standaardoplossingen, toegespitst op functies als cfo, chro en cio. Garbage Voor effectieve ai-toepassingen is het beschikken over goede data essentieel. ‘Het adagium ‘garbage in, garbage out’ gaat nog altijd op.’ SAP speelt hierop in met zogeheten knowledge graphs, die de semantiek ofwel de context van data behouden. Door hun data, inclusief deze semantische laag, te combineren met externe databronnen, halen bedrijven meer waarde uit zowel gestructureerde als ongestructureerde data. Daarbij kiest SAP voor een federatieve benadering. In plaats van het fysiek verplaatsen van data, stimuleren zij informatie dusdanig te publiceren en beschrijven, dat deze bruikbaar is voor analyses. Het mag daarbij niet uitmaken waar die data zich bevinden. Raptopoulos legt het accent daarbij op een federatieve benadering. In plaats van data fysiek te verplaatsen, wordt informatie op zo’n manier gepubliceerd en beschreven dat deze direct bruikbaar is voor analyses. Het maakt daarbij niet uit of de data afkomstig is uit SAP of andere bronnen. Dit principe vormt ook de basis voor industriebrede initiatieven zoals Manufacturing-X. Die stap richt zich op veilige en gestandaardiseerde datadeling binnen industriële supplychains. Ook SAP’s Business Data Cloud sluit hierbij aan. Het gaat hierbij om een dataplatform dat samen met Databricks is ontwikkeld om data uit verschillende bronnen toegankelijk en bruikbaar te maken. Tekort Een veelgehoorde belemmering bij de inzet van ai is het tekort aan ai-specialisten. SAP probeert dat tekort te verkleinen door samen te werken met universiteiten, door het aanbieden van low-code- en no-codeoplossingen, en door bestaande kennis eenvoudiger beschikbaar te maken. Een voorbeeld is Joule for Consulting. Deze op gen-ai gebaseerde tool bundelt SAP-handleidingen, klantcases en oplossingsscenario’s. Daarmee kunnen partners en klanten sneller en efficiënter implementaties uitvoeren doordat veel kennis op een gemakkelijke wijze toegankelijk wordt gemaakt. Daarnaast ontwikkelt SAP leertrajecten waarmee klanten en partners hun kennis van SAP-technologie kunnen uitbreiden of verdiepen. Die trajecten zijn niet alleen bedoeld voor it-professionals, maar juist ook voor mensen zonder technische achtergrond die wel met data willen werken. ‘We proberen een aanpak te bieden waarbij niet alleen ai-experts, maar ook zogeheten citizen data scientists zelfstandig aan de slag kunnen’, zegt Raptopoulos. Toenemende roep Een ander onderwerp dat nadrukkelijk ter sprake komt, is de toenemende roep om digitale soevereiniteit binnen Europa. In veel landen groeit de zorg over de afhankelijkheid van Amerikaanse hyperscalers. Raptopoulos benadrukt dat SAP hierin bewust kiest voor een open ecosysteem, waarbij organisaties zelf bepalen waar en hoe ze hun data en applicaties draaien. Dat kan via alle grote cloudplatforms, maar ook via SAP’s eigen Converged Cloud. ‘We hanteren een open strategie: de klant houdt de regie en maakt keuzes op basis van risico’s, regelgeving en continuïteit.’ Voor organisaties in gereguleerde sectoren en overheden ontwikkelt SAP daarnaast specifieke soevereine cloudoplossingen. In landen als het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland zijn deze al uitgerold of in ontwikkeling. Klanten hebben hierbij de mogelijkheid om bij calamiteiten zelf de controle over te nemen over hun data. ‘Maar het opbouwen van zulke alternatieven kost tijd en geld’, zegt Raptopoulos. Toch ziet Raptopoulos wel degelijk een blijvende trend richting meer regionale keuzes. Daarom is SAP ook betrokken bij Europese innovatietrajecten gericht op opensource en datasoevereiniteit, zoals de Important Projects of Common European Interest (IPCEI). ‘Het is belangrijk om scenario’s voor te bereiden waarin Europese autonomie cruciaal is, maar marktwerking leidt uiteindelijk tot een evenwichtige uitkomst.’ Raptopoulos geeft tot slot duidelijk aan dat SAP zich in deze onzekere tijden eerst en vooral positioneert als facilitator van wendbaarheid, technologische integratie en digitale autonomie. Voor hem is het duidelijk dat het vermogen van bedrijven en overheden om data, processen en mensen te verbinden meer dan ooit essentieel is.

Minister Eddy van Hijum (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) wil bij UWV geen stop afdwingen op de ontwikkeling van nieuwe systemen. Hij keert zich tegen een voorstel van CDA en SGP om alle prioriteit bij vervanging van legacy-systemen te leggen. Wel erkent de bewindsman dat verouderde ict een behoorlijke sta-in-de-weg is. ‘Maar ik denk echt dat dat allebei moet. Vernieuwing is hard nodig om de doorlooptijd van ict-projecten sneller te laten zijn en om medewerkers beter te ondersteunen,’ aldus van Hijum.Dit bleek woensdag tijdens het Kamerdebat over de problemen bij UWV. Veel Tweede Kamerleden stonden stil bij het feit dat de WIA-uitvoering wordt bemoeilijkt doordat bij de ondersteuning meer dan tien it-systemen zijn betrokken zonder koppelingen. Bovendien is er sprake van veel legacy. SGP-kamerlid André Flach: ‘Ict-systemen die houtje-touwtje aan elkaar hangen en het aanzienlijke risico op menselijke fouten zorgen ervoor dat er te veel misgaat.’ Hij vroeg zich af of het niet beter is dat het UWV nu eerst inzet op het verbeteren van de sterk verouderde it-infrastructuur in plaats van op nieuwe ict-operaties. Een jaar geleden kwam een team onder leiding van oud-hoogleraar Daan Rijsenbrij tot dezelfde bevindingen. Onlangs waarschuwde de Algemene Rekenkamer dat de vele volstrekt verouderde it-systemen voor UWV een blok aan het been vormen.De bewindsman zei verder de gebrekkige ondersteuning van de medewerkers door ict, zoals de Algemene Rekenkamer constateert, te willen verbeteren. Maar erg concreet was hij niet. Wel gaat de minister in gesprek met de private verzekeraars om te kijken wat er van hun werkprocessen valt te leren. CDA en SGP drongen erop aan om de werkprocessen bij UWV goed tegen het licht te houden. Volgens Inge van Dijk (CDA) en André Flach (SGP) is ict heel belangrijk om in de toekomst te voorkomen dat opnieuw fouten worden gemaakt, bijvoorbeeld bij het beoordelen van de mate van arbeidsongeschiktheid. Volgens Flach lijken het bieden van maatwerk en tegelijkertijd foutloos werken moeilijk met elkaar te combineren, tenzij de ict daarin op een bijzonder effectieve manier ondersteuning biedt. Voor de oplossing van de problemen bij UWV is ict minstens zo belangrijk als vereenvoudiging van regelgeving, aldus het SGP-kamerlid.  Voordeel van de twijfel Minister Eddy van Hijum geeft de UWV-top voorlopig nog het voordeel van de twijfel. Hij deelde de zorg van het CDA-kamerlid Inge van Dijk over de gebrekkige aansturing van de UWV-medewerkers. Vooral de bijsturing als dingen misgaan, blijkt een probleem. Van Hijum zegt daar momenteel niet voldoende op te kunnen vertrouwen.  Maar hij is optimistisch over de kans dat het straks weer allemaal goedkomt. ‘Het zal wel een kwestie van lange adem zijn,’ aldus Van Hijum, die zegt de komende tijd ‘de schouders eronder te zetten’.  De Tweede Kamer nam daar gisteren genoegen mee. Wel constateert de SGP dat de misère waarin UWV en haar cliënten in terecht zijn gekomen, dieperliggende problemen blootlegt. ‘Het functioneren van het UWV is helaas al jarenlang ondermaats. Daarom moeten we de organisatie, cultuur en aansturing van het UWV onder de loep nemen.’Overigens kampt UWV al sinds 2006 met ernstige problemen. Heutink (PVV): ‘Inmiddels zit hier de zevende minister die de puinhopen bij het UWV mag opruimen.’ Volgens de PVV’er is meer sprake van betonrot dan van een cultuurprobleem. Heutink vindt dat hoog tijd wordt de bezem door het UWV te halen. Maar volgens het SP-kamerlid Van Kent is dat juist in het recente verleden te veel gebeurd. Van Kent: ‘Er is constant bezuinigd. Er zijn constant mensen weggestuurd en er is niet geïnvesteerd in de ict. Dat is een van de belangrijkste oorzaken van de problemen die we nu zien. Er moeten dus juist mensen bij. Er moeten kundige mensen bij en de ict-problemen moeten worden opgelost, zodat het UWV weer kan functioneren, in welke vorm dan ook. Wij hebben daar allerlei ideeën over. Maar er moet geld bij, in plaats van de bezem erdoorheen.’Heutink stelde daartegenover dat UWV er een handje van heeft fundamentele problemen dood te zwijgen; voldoende reden om de tent flink op te schudden. 

RightBrains, dat vrouwen in de techsector helpt en genderevenwicht nastreeft, lanceert RightBrains United Network. Women in Quantum Development (WIQD), Women in Cybersecurity Community Association (WICCA), Low-Code Ladies, SheSharp en AI4All treden tot dit samenwerkingsverband toe. Het nieuwe collectief, onder leiding van RightBrains, streeft ernaar kennis, evenementen en expertise te delen binnen hun communities. ‘Wij geloven dat een interdisciplinaire samenwerking groei, connecties en innovatie zal bevorderen’, aldus Geke Rosier, oprichter van RightBrains. ‘Hoewel het aantal initiatieven ter bevordering van vrouwen in de techsector aanzienlijk is toegenomen, blijft de algehele impact beperkt. Door ons te verenigen, kunnen we samen uitdagingen aanpakken, onze inspanningen versterken en een sterkere, verstrekkende beweging opbouwen.’ Zes leden WIQD is een professioneel netwerk in Nederland dat actief is in de industrie en de academische wereld, en zich richt op een inclusieve quantumsector voor vrouwen en non-binaire personen. SheSharp is een community-gedreven platform dat ondervertegenwoordigde groepen kansen biedt om hun techgerelateerde carrière te ontwikkelen. Low-Code Ladies is een community voor iedereen die impact wil maken in het low-codelandschap. WICCA wil samenwerken met een netwerk dat vrouwelijk digitaal leiderschap promoot om een sterkere, inclusievere techcommunity te creëren. Het zesde lid is AI4All, een initiatief met als missie iedereen in staat te stellen toegankelijke en inclusieve ai te ontwikkelen. De coalitiepartners van RightBrains United Network worden uitgelicht op de onlangs vernieuwde RightBrains-website. Deze website promoot evenementen, brancherelevante blogs, verhalen van rolmodellen en onderzoek voor vrouwen in de digitale technologie. Daarnaast worden vacatures bij RightBrains-partners gedeeld om vrouwen te helpen bij hun carrière. Bovendien worden de partners van het netwerk ook uitgelicht in de editie van RightBrains DigiDiva Magazine van dit jaar, dat wordt gelanceerd tijdens het Inspiration Event op 20 juni.

Het eindrapport ‘Dwars door de Orde’ van oud-regeringscommissaris Informatie­huishouding Arre Zuurmond kan politiek nog betekenis krijgen. Volgens staatssecretaris Zsolt Szabo (Digitalisering) sluit Zuurmonds visie aan op de Nederlandse Digitaliseringsstrategie zoals de bewindsman die binnenkort presenteert. Szabo ziet in het eindrapport ondersteuning voor zijn streven naar een digitale overheid die minder gefragmenteerd is en waarin samenwerking en slimme gegevensdeling de norm worden. Zuurmond concludeert in zijn rapport dat de overheid zichzelf vastloopt in complexiteit en gebrek aan daadkracht. Met name op de ministeries is de bureaucratie te ver doorgeschoten. Ongeveer de helft van de ambtenaren houdt zich voornamelijk bezig met toezicht en het bieden van ondersteuning aan de andere helft. De overhead is enorm. Zuurmond waarschuwde Szabo bij zijn aantreden al voor het grote aantal stafafdelingen. De leiding wordt gedomineerd door managers die ieder op hun eigen terrein sturen, zonder voldoende onderlinge afstemming. De druk op uitvoerende professionals is bovendien immens. Ambtenaren besteden een groot deel van hun tijd aan administratie en verantwoording, stelt Zuurmond. Daardoor hebben ze minder ruimte om hun werk effectief uit te voeren. Centrale regie Het rapport is in lijn met de wens van Szabo om centrale regie. De overheid moet meer denken als één geheel en zich richten op wat mensen daadwerkelijk nodig hebben, in plaats van zich te verliezen in regels. Om een goed functionerende overheid te krijgen, moet de bestaande bureaucratische structuur worden doorbroken. Zuurmond pleit voor een organische, netwerkgerichte organisatievorm, geïnspireerd door de natuur, in plaats van de huidige hiërarchische bureaucratie. Het rapport ‘Dwars door de Orde’ biedt zoals de titel aangeeft een kritische reflectie op de informatiehuishouding binnen de overheid en pleit voor fundamentele veranderingen. Een invalshoek betreft de rol van de CIO-Rijk. Een effectieve transformatie van de overheid vraagt om een cio die zich richt op de primaire processen, in plaats van op bedrijfsvoering, zoals nu het geval is. Deze cio 3.0 moet digitalisering inzetten om het primaire proces te versterken en optimaliseren. Er liggen kansen, zoals diverse voorbeelden laten zien, zegt Zuurmond in een gesprek met IBestuur, het nieuwsplatform voor de publieke sector. Boekvorm Voor Zuurmond is het rapport, dat ook in boekvorm verschijnt, het sluitstuk van een lange carrière waarbij hij de bureaucratie onder de loep nam. Zuurmond was van 1 januari 2022 tot 1 juli 2024 regeringscommissaris Informatiehuishouding. Hij wordt alom gewaardeerd om zijn onafhankelijke, deskundige, kritische blik en zijn energie om het onderwerp hoog op de maatschappelijke agenda te houden. In genoemde studie blikt hij terug op zijn periode als regeringscommissaris en trekt hij lering uit deze tijd. Hij kijkt vooruit naar de mogelijkheden om een échte verandering teweeg te brengen binnen de overheid en brengt zijn visie op de transformatie onder de aandacht. ‘Alleen door de bestaande orde te doorbreken kan de overheid weer op het juiste spoor terecht komen’, zo betoogt hij in het rapport. Computable.nl publiceerde vorig jaar nog een interview met Arre Zuurmond: Algemene Informatiewet en responsieve overheid

COLUMN – Ik heb een dna-afkomsttest gedaan, omdat ik weleens wilde weten in welke landen mijn roots liggen. Uit het onderzoek bleek dat ik voor vijftig procent Nederlander ben, vijftien procent in mij is Duitser, dertien procent komt uit Scandinavië, vijf procent uit Afrika en de overige zeventien procent is pfas. Het RIVM waarschuwde deze week dat we geen eieren meer van particulieren moeten eten. Deze kippen lopen nog buiten en dat schijnt levensgevaarlijk te zijn. Pfas zit in de grond en de wormen. Overal zit tegenwoordig pfas in. Net zoals in bijna alle software malware zit. Zo kwam aan het licht dat er zich Chinese spionagemalware in Windows-systemen bevindt. Het was niet eens verassend nieuws. Ik denk dat bijna alle software besmet is. Dat het in Windows zit, is ergens nog wel geruststellend. Als de spionagesoftware eerst moet worden opgestart met Windows, dan levert dit ons in oorlogstijd een mooie voorsprong in tijd op. Simpel Hoe zouden die Chinezen dat gedaan hebben? Heel simpel. Het is net als met kippen: je moet je ict niet naar buiten laten gaan. Dan gaat het mis. Daarbij wordt alles tegenwoordig in China gemaakt, dat maakt het ook makkelijker. Ik durf trouwens te wedden dat Westerse spionagemalware in Chinese systemen zit. Wat dat betreft is dat ook een wedloop. Nu zouden we heel erg ons best kunnen doen om dit tegen te gaan. We zouden ook beter ons best kunnen doen om iets beter met elkaar op te schieten. Je hebt dan over en weer ook minder spionagesoftware nodig. De wereld zou er mooier van worden. Net als van minder pfas. Jacob SpoelstraJacob Spoelstra is columnist/stand-upcomedian. Voor meer informatie kijk hier.

Een ai-gestuurde drone ontwikkeld door de TU Delft legt een parcours sneller af dan een vergelijkbare drone bestuurd door de beste piloten ter wereld. Dat gebeurde tijdens het WK drone-racen in Abu Dhabi. Volgens de universiteit gaat het om een wereldprimeur. Team Delft won zowel een wedstrijd tegen dertien autonome drones als een race waaraan de beste dronepiloten ter wereld deelnamen. De drone behaalde tijdens die competitie op een zeer bochtig parcours snelheden tot bijna honderd kilometer per uur. De opgedane kennis over ai moet bijdragen aan toekomstige robotica-toepassingen voor drones, zelfrijdende auto’s en mensachtige robots. Het doel van de wedstrijd is om de grenzen van fysieke ai te verleggen door onderzoek te doen naar robotische ai. Dat gebeurt onder tijdsdruk en met zeer beperkte computationele en sensorische middelen. De drone had toegang tot maar één vooruitkijkende camera. Dat lijkt op hoe een menselijke dronepiloot vliegt en brengt allerlei uitdagingen op het vlak van perceptie en ai (zie video). ESA Een van de nieuwe elementen van de ai van de drone is het gebruik van een diep neuraal netwerk dat geen besturingscommando’s naar een traditionele controller stuurt (die normaal door een mens wordt bediend). De aansturing gaat rechtstreeks naar de motoren. Deze netwerken zijn ontwikkeld door het Advanced Concepts Team van de European Space Agency (ESA) onder de naam Guidance and Control Nets. Dat team ontdekte dat traditionele, door mensen ontworpen algoritmen voor de beste besturing van drones rekenkundig zo duur uitvallen dat ze nooit kunnen werken aan boord van een drone of satelliet. ESA ontdekte dat diepe neurale netwerken de resultaten van traditionele algoritmen kunnen nabootsen, terwijl ze fors minder verwerkingstijd nodig hebben. Omdat het moeilijk is om te testen of de netwerken goed presteren op echte hardware in het heelal, is een samenwerking aangegaan met het MAVLab van de faculteit Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek van de TU Delft onder leiding van Christophe De Wagter. Vallen en opstaan ‘We trainen de diepe neurale netwerken nu met reinforcement learning, een vorm van leren door vallen en opstaan’, zegt teamleider De Wagter. ‘Hierdoor kan de drone de fysieke grenzen van het systeem beter benaderen. Om daar te komen, moesten we niet alleen de trainingsprocedure voor de besturing opnieuw ontwerpen, maar ook hoe we kunnen leren over de dynamica van de drone met behulp van zijn eigen sensorwaarnemingen.’ Robotische toepassingen De efficiënte ai die is ontwikkeld voor de waarneming en besturing van de drone is niet alleen van belang voor autonome racedrones, maar zal zich ook uitbreiden naar andere robots, denken de onderzoekers. Nu wordt ai voor robots nog beperkt door de benodigde reken- en energiebronnen, duidt De Wagter. ‘Sneller vliegen met drones zal belangrijk zijn voor veel economische en maatschappelijke toepassingen, variërend van het op tijd leveren van bloedmonsters en defibrillators tot het vinden van mensen bij natuurrampen. Bovendien kunnen we de ontwikkelde methoden gebruiken om niet naar optimale tijd te streven, maar naar andere criteria zoals optimale energie of veiligheid. Dit zal een impact hebben op vele andere toepassingen, van robotstofzuigers tot zelfrijdende auto’s’, aldus DeWagter. Primeur Eerder vloog een ai-drone van de universiteit van Zurich ook sneller dan een drone bestuurd door een piloot. Maar dat was in een geprepareerde lab-omgeving waarbij de drone geprogrammeerd werd voor een specifiek parcours. De Delftse drone past zich aan op een parcours dan het niet kent. Vandaar dat de universiteit claimt dat het om een wereldprimeur gaat.

Het vernietigend interim-rapport van de Algemene Rekenkamer over de falende it en de WIA-controles maakt het voor de raad van bestuur moeilijker om de Verandermotor door te zetten, een grote operatie die het UWV (Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen) op zijn kop zet en waar de OR al een negatief advies over heeft gegeven.  Het UWV wil die nieuwe opzet doordrukken omdat die meer ruimte zou bieden aan de menselijke maat in de dienstverlening. Maar mede door de focus op meer menselijke maat en maatwerk in de dienstverlening kreeg de juistheid van uitkeringen de afgelopen jaren minder aandacht, stelt de Algemene Rekenkamer. Gevolg is dat het UWV tot over zijn oren in de WIA-problemen zit.  Het Rekenkamer-onderzoek laat ook zien hoe slecht de it-systemen de medewerkers ondersteunen. Daan Rijsenbrij, oud-hoogleraar it en initiatiefnemer van een onderzoeksgroep naar de voortgang van de digitalisering bij het UWV, vindt dat de uitvoeringsorganisatie nog lang niet toe is aan een tijd- en geldverslindende operatie als de Verandermotor, onderdeel van een digitale ombouwoperatie. Het UWV heeft al de handen vol aan het repareren van fatale fouten in de bestaande informatievoorziening/informatietechnologie (iv/it). Telkens vallen er nieuwe lijken uit de kast, waardoor op korte termijn nieuwe hersteloperaties nodig zijn.  Correcties Steeds meer medewerkers zijn bezig met pleisters plakken. Nu staan daarbij indexeringsfouten centraal. Maar straks moet ook op grote schaal correctie plaatsvinden bij verkeerd vastgestelde hoogtes van het maatmanloon. Uit onderzoek uit 2021 komt naar voren dat het UWV bij die complexe rekensom in bijna een op de drie gevallen in de fout gaat. Ook andere rapporten duiden op hoge foutpercentages. Minister Eddy van Hijum (Sociale Zaken) kwam gisteren met de resultaten van een representatieve steekproef uit oktober 2023. In 77,2 procent van de beoordelingen was het maatmanloon juist vastgesteld. In 11,8 procent van de dossiers ging het mis zonder directe impact op de uitkering. In 1,6 procent van de gevallen hadden fouten wel directe gevolgen. De overige dossiers (9,4 procent) krijgen het oordeel ‘nader te bepalen’. Hiervoor moet aanvullende informatie bij de cliënt of de werkgever worden opgevraagd. In deze gevallen  is geen sprake van onjuiste berekeningen met financiële impact, maar is er mogelijk wat anders mis.  Verandermotor Uit meerdere onderzoeken die inmiddels openbaar zijn geworden, blijken op tal van gebieden structurele fouten te worden gemaakt. Dit sterkt Rijsenbrij in zijn opvatting dat de Verandermotor, op zichzelf geen verkeerd idee is, maar erg ongelukkig uitkomt, nu op korte termijn zoveel reparatiewerk nodig is. Volgens hem is het beter om eerst de sterk verouderde it-infrastructuur aan te pakken alsmede de vele slechte software, verkeerde software en zelfs ontbrekende software.  Ook de medewerkers van het UWV zitten allerminst op de Verandermotor te wachten, niet in de laatste plaats omdat ze het al druk genoeg hebben met alle hersteloperaties. De onrust hierover duurt voort. Werknemers twijfelen of dit het juiste moment is om volledig over te stappen op een nieuwe vorm van samenwerking, een andere werkhouding en het ontwikkelen van nieuwe vaardigheden. Rust in de tent Om weer rust te krijgen in de huidige ontwikkeling in zijn it, raadt Rijsenbrij aan het UWV, wat betreft zijn it, onder curatele te stellen van het ministerie. Dus het opzetten van een groep kwartiermakers direct onder de secretaris-generaal (SG) om de trein weer op de rails te krijgen. Hij stelt voor drie sporen vanuit het ministerie aan te sturen, te weten (1) grote it-reparaties (zoals de it die de WIA ondersteunt); (2) het bouwen van de it-ondersteuning van een modern, toekomstvast UWV; (3) het instellen van een innovatiegroep die de digitale architectuur van een modern UWV schetst en doorontwikkeld met moderne it waaronder ai. Het in de lucht houden van de bestaande it blijft bij de cio van het UWV. Reactie UWV Het UWV zegt in een reactie dat het rapport van de Algemene Rekenkamer niets zegt over de Verandermotor. Een zegsman wil over deze opzet nog de volgende punten kwijt:•             De verandermotor is een concept dat al bij andere organisatie ook is geïmplementeerd. Wat we bij andere organisaties hebben gezien is dat ook zij vaak te maken hadden met verouderde IT. Dat heeft hen er niet van weerhouden zo’n verandering door te voeren en het heeft hen vaak geholpen om verbeteringen in het IT landschap juist sneller door te voeren;   •             De afgelopen maanden hebben ruim honderd UWV’ers meegedacht over het ontwerp van de Verandermotor.  Dit heeft waardevolle inzichten opgeleverd, die helpen om het ontwerp te verbeteren;    •             Met de Verandermotor willen we dat signalen van medewerkers uit de uitvoering sneller en beter opgepakt worden als kansen voor het verbeteren en vernieuwen van de dienstverlening;   •             De it-systemen die medewerkers moeten gebruiken voor de WIA-berekeningen worden met hoge urgentie verbeterd. Hier loopt een programma voor dat al resultaten levert op korte termijn en de structurele verbeteringen zal implementeren. De systemen zijn nu foutgevoelig, versnipperd en vragen nog veel handmatige stappen. Zo zijn voor de vaststellingen van een WIA-uitkering meer dan tien verschillende softwareprogramma’s nodig. Op meerdere momenten in het WIA-proces is er sprake van handmatige invoer van gegevens omdat er geen koppeling is tussen de verschillende benodigde systemen. Ook verrichten medewerkers diverse noodzakelijke berekeningen in het WIA-aanvraagproces nog met aparte rekentools, met handmatige invoer. Dit is foutgevoelig omdat een invoerfout snel gemaakt is. De focus van teams en samenwerking van UWV breed om dit te verbeteren zal worden versterkt met behulp van de Verandermotor. KamerdebatAanstaande woensdag debatteert de Tweede Kamer vanaf 13.00 over de reeds lopende hersteloperatie waarbij 43.000 WIA-uitkeringen tegen het licht worden gehouden.  Lees ook: Falende it UWV verstoort controle WIA-uitkeringen

Het proces van sociaal-medisch beoordelen en het vaststellen van een WIA-uitkering blijkt sinds jaren gehinderd te worden door verouderde it-systemen. De situatie leidt niet alleen tot foutgevoelige berekeningen, maar vertraagt ook de noodzakelijke modernisering van het UWV. Die conclusie trekt de Algemene Rekenkamer in een tussenrapportage over de WIA-problematiek bij UWV. De WIA-uitvoering wordt ondersteund door meer dan tien verschillende it-systemen, waarvan een deel verouderd is en niet aan elkaar gekoppeld. De Rekenkamer heeft dit interim-rapport naar minister Eddy van Hijum (Sociale Zaken) gestuurd. Morgen volgt in de Tweede Kamer een debat over de reeds lopende hersteloperatie waarbij 43.000 WIA-uitkeringen tegen het licht worden gehouden.  De versnippering, legacy en het gebrek aan koppelingen resulteren in arbeidsintensieve processen. Daarbij moeten gegevens handmatig worden overgezet tussen systemen. Ook moeten berekeningen worden uitgevoerd in losse rekentools zoals Excel. Deze werkwijze is foutgevoelig en inefficiënt. De Rekenkamer wijst er ook op dat het UWV een breed, gefragmenteerd it-portfolio beheert met een beperkte capaciteit aan it-personeel. Plannen voor it-vernieuwing zijn hierdoor uitgesteld. Complex Naast de uitdagingen op it-gebied, is de WIA-regelgeving zelf te complex voor UWV, blijkt uit de rapportage. De definitie van het dagloon werd tussen 2020 en 2024 aangepast, waarbij flexibele looncomponenten zoals het individueel keuzebudget onderdeel werden van de berekening. Dit was een proces waarop de it-systemen aanvankelijk niet waren ingericht.  Werkgevers doen loonaangifte bij de Belastingdienst, waarna de gegevens via de polis-administratie bij het UWV terechtkomen. UWV-medewerkers moesten deze inkomensgegevens handmatig corrigeren en interpreteren, waardoor extra ruimte voor fouten ontstond. UWV is onmachtig om alle arbeidsongeschiktheidsuitkeringen te controleren op fouten Sinds 2020 zijn er bij het UWV structurele fouten aan het licht gekomen in het proces waarmee de mate van arbeidsongeschiktheid wordt berekend. Een onderzoek van EenVandaag en het AD onthult dat de controleafdeling van het UWV al jarenlang rapporteert over diverse gebreken. Deze tekortkomingen hebben impact op de hoogte van WIA-uitkeringen, waardoor gedupeerden een te lage, te hoge, of zelfs helemaal geen uitkering ontvangen.  Volgens genoemde media deed de UWV-top jarenlang weinig met alarmerende signalen. De Algemene Rekenkamer brengt daar tegen in dat de raad van bestuur van UWV in de periode 2020-2024 nauwelijks informatie ontving over de juistheid van WIA-uitkeringen.  Maatmanloon Als klap op de vuurpijl berichtte minister Van Hijum gisteren dat UWV onmachtig is alle arbeidsongeschiktheidsuitkeringen te controleren op fouten. Uit het onderzoek naar de kwaliteit van de vaststelling van het maatmanloon (hoogte van inkomen in jaar voor eerste ziektedag) in de WIA komt naar voren dat er te veel fouten gemaakt zijn, aldus de bewindsman. Een klein deel van deze fouten heeft direct invloed op de uitkering van burgers. Het overgrote deel heeft niet direct invloed op de uitkering, maar kan mogelijk wel invloed hebben bij een herleving of herbeoordeling. Om te voorkomen dat deze fouten doorwerken in de toekomst, gaat UWV bij een herleving of een herbeoordeling een extra controle uitvoeren op het maatmanloon. Dat doet UWV in de reguliere uitvoering.  Wat betreft de andere fouten uit het verleden die UWV reeds in de vaststelling van het maatmanloon heeft gemaakt, ziet de minister reden om hier geen nieuwe (brede) herstelactie voor te starten. ‘Zo’n operatie is zeer arbeidsintensief’, schrijft hij. Dat zou een onverantwoord groot beslag leggen op schaarse capaciteit, omdat die niet meer is in te zetten voor WIA-beoordelingen waar de achterstanden al te groot zijn.  Contact Wie zich zorgen maken over de juistheid van de eigen beoordeling kan  contact opnemen met UWV. Dat geldt voor een Wajong- of WIA-beoordeling en specifiek voor de vaststelling van de maatmanloon. Cliëntondersteuners bekijken dan welke weg de cliënt kan bewandelen en hoe UWV daarbij kan ondersteunen.

Cybersecurityspecialist Nviso heeft een nieuwe variant van de Brickstorm-malware ontdekt. De schadelijke software is gelinkt aan de Chinese spionagegroep UNC5221 en installeert een achterdeur in netwerksystemen die vervolgens wordt ingezet om te spioneren bij Westerse bedrijven.Brickstorm werd eerder door Mandiant (onderdeel van Google) ontdekt op Linux-architectuur. Onderzoekers van het incident-responseteam van Nviso ontdekten de malware nu naar eigen zeggen voor het eerst ook op Windows-systemen. Bij minstens één bedrijf was de malware al meerdere jaren actief.De ontdekking van deze Windows-variant van Brickstorm is zorgwekkend en de impact valt niet te onderschatten, oppert Michel Coene van Nviso. Bij geavanceerde Chinese spionageactoren zoals UNC5221 gaat het om het stelen van intellectuele eigendom en handelsgeheimen bij strategische Westerse bedrijven. ‘Gezien de methodologie van UNC5221 vermoeden we dat deze malware breder verspreid is dan vandaag bekend.’ Discretie loont De aanpak van groepen als UNC5221 is evenwel bekend. ‘Ze dringen vaak via onbekende kwetsbaarheden (zero-days) binnen en vanuit daar werken de aanvallers uiterst discreet en imiteren ze de normale activiteiten van it-teams. Zo maken ze misbruik van legitieme clouddiensten zoals Cloudflare en versleutelen ze de netwerkcommunicatie om zo maximaal onder de radar te blijven’, stelt Coene.De geduldige en discrete aanpak, vaak gelinkt aan Chinese groeperingen, werpt dikwijls zijn vruchten af. ‘Zo kunnen ze toegang krijgen tot bestanden en applicaties en gevoelige informatie zoals onderzoeksgegevens, nieuwe productontwikkelingen, strategische bedrijfsplannen of militaire informatie buitmaken’, stelt hij. ‘Die worden vervolgens voor commerciële of militaire doeleinden ingezet door de Chinese staat.’

BLOG – Stel je voor, een ai die voortdurend meedenkt binnen je besturingssysteem. Niet als vervanger, maar als slimme bewaker die afwijkend gedrag herkent, syscalls traceert, intenties inschat en verdachte processen tijdelijk in een sandbox plaatst. Zo’n ai zou proactief ingrijpen voordat malware zich kan nestelen. Maar hoe voorkom je dat zo’n ai ontspoort? De eerste gedachte gaat al snel naar rekenkracht. Veel van deze taken kunnen op moderne apparaten al deels draaien op een neural processing unit (npu), aanwezig in recente smartphones en laptops. Deze chips zijn geoptimaliseerd voor ai-taken zoals beeldherkenning en spraakverwerking, maar lenen zich ook perfect voor gedragspatronen, trust scores en realtime-analyse van processen. Maar alleen rekenkracht is niet genoeg. Een ai die de integriteit van een systeem bewaakt, moet zelf onaantastbaar zijn. Enter: de rom-gebaseerde logica. Denk aan een onveranderlijke set basisregels, vastgelegd in hardware, die ervoor waakt dat de ai: Zichzelf niet kan wijzigen; Nooit zonder expliciete toestemming gegevens deelt; Altijd zijn eigen acties logt en verklaart; Altijd een hardwired kill switch bevat. Deze rom-gedreven fundamenten vormen als het ware het kompas van de ai. Zelfs als het systeem zelf gecompromitteerd is, blijft de ai handelen binnen de veilige marges van zijn ontwerp. Zo ontstaat er een balans tussen adaptiviteit (via de npu) en betrouwbaarheid (via de rom). In een ideale wereld zouden deze modules modulair zijn: lokaal actief, met optionele ondersteuning van een krachtige, externe ai die trends en bedreigingen over miljarden apparaten heen herkent, maar zonder jouw gegevens ooit te zien. Denk aan een ai-wachter die getraind is op de wereld, maar loyaal blijft aan jouw device. Het lijkt sciencefiction, maar het is technisch haalbaar. De echte vraag is: durven we deze stap te zetten, met de risico’s die erbij horen? Want wie zo’n wachter goed inbouwt, wapent zijn systeem niet alleen tegen indringers van buitenaf, maar ook tegen ontsporing van binnenuit – waaronder ontsporing van de wachter zelf. Misschien wel het belangrijkste onderdeel: vertrouwen moet niet binair zijn, maar contextueel, uitlegbaar en vooral hard verankerd in silicium. Samen met een in hardware gebakken, periodieke interrupt naar de rom in de central processing unit of chipset. Rob Koelmans is directeur bij MetaMicro Automatisering

Na dagen van speculatie draait de Amerikaanse president Donald Trump zijn eerder aangekondigde verhoging van de importtarieven op Chinese techproducten terug. De beslissing lijkt ingegeven door toenemende druk vanuit de internationale handelspartners en zorgen over de economische impact op Amerikaanse bedrijven. Eerder kondigde Trump aan dat verschillende elektronische producten, waaronder smartphones, chips, computers en netwerkapparatuur, onderhevig zouden zijn aan een verhoogd importtarief dat kon oplopen tot wel 125 procent. De maatregel was gericht op het stimuleren van binnenlandse productie en het verminderen van de afhankelijkheid van Chinese technologie. Techbedrijven reageerden bezorgd en Amerikaanse importeurs waarschuwden voor prijsstijgingen die consumenten zouden raken. De plannen van Trump leidde tot sterke reacties vanuit China en de Europese Unie. Beijing noemde het beleid ‘protectionistisch’ en dreigde met tegenmaatregelen die de handelsrelaties verder zouden verslechteren. De Europese leiders riepen op tot diplomatieke besprekingen, waarbij ze benadrukten dat deze heffingen de wereldwijde technologieketen zouden verstoren. Naast internationale druk groeide de weerstand binnen de VS zelf. Grote Amerikaanse techbedrijven, waaronder Apple en Intel, waarschuwden dat de verhoogde tarieven niet alleen buitenlandse producenten zouden schaden, maar ook Amerikaanse bedrijven die afhankelijk zijn van componenten uit het buitenland. Zo staat een aantal fabrieken van Amerikaanse techreuzen in China. Analisten voorspelden dat de tarieven Amerikaanse consumenten duurder uit zouden laten zijn, wat weer kan bijdragen aan een vertraagde economische groei. Schrappen Trump zou nu toch hebben besloten om het tarief van 125 procent voor een groot deel van de getroffen producten te schrappen. Volgens een verklaring van de Amerikaanse president op Truth Social blijft een tarief van twintig procent echter gelden voor een beperkt aantal technologieproducten. ‘Niemand ontkomt aan de oneerlijke handelsbalansen en niet-monetaire tariefbarrières die andere landen tegen ons hebben gebruikt, vooral niet China, dat ons verreweg het slechtst behandelt!’, deelt hij op zijn socialemediakanaal. Trump verklaarde dat de wijziging bedoeld is om ‘strategische stabiliteit’ te bewaren en Amerikaanse bedrijven concurrerend te laten blijven. ‘We beschermen Amerikaanse banen en industrieën, maar tegelijkertijd willen we geen onnodige schade aan onze eigen bedrijven aanrichten’, aldus de president. Apple Grote Amerikaanse techbedrijven zagen hun beurswaardes de afgelopen weken flink dalen door alle onzekerheden rondom de maatregelen. Vooral voor hardwareleveranciers zoals Apple leidde de plannen van Trump tot een enorme vermindering van de beurswaarde van het bedrijf. Volgens persbureau Reuters verscheepte Apple afgelopen week anderhalf miljoen iPhones naar India om hoge importheffing op Chinese goederen te omzeilen. China is het belangrijkste productieland voor iPhones.